Een iconisch ontwerp voor de Aubette

Het in 1928 ontworpen interieur van de Aubette geldt als een van de grote kunstwerken van de avant-garde van de twintigste eeuw. Het oorspronkelijk achttiende-eeuwse kazernegebouw in Straatsburg werd verbouwd tot een amusementscomplex met cafés, bars, restaurants, een bioscoop en danszalen. Voor de belangrijkste ruimte in de Aubette, de Ciné-dancing, maakte Theo van Doesburg een ontwerp met diagonalen voor de wanden en het plafond. Het vormt een mijlpaal in het oeuvre van Van Doesburg en van De Stijl. Het kende geen precedent en kreeg evenmin, op deze schaal, navolging.

De ontwerpers van de Aubette, naast Theo van Doesburg de kunstenaars Sophie Taeuber-Arp en Hans Arp, benaderden kleur, vorm en architectuur als een eenheid die een interactie aangaat met het publiek. Met deze opdracht kreeg Van Doesburg voor het eerst de kans om zijn theorieën over abstract interieurontwerp in de praktijk te brengen. Met diagonale vormen en lijnen creëerde hij een dynamisch geheel waarmee hij bezoekers wilde verleiden om zich van de ene ruimte naar de andere te verplaatsen. Daarmee doorbrak hij het gangbare, meer statische ruimtebegrip. In Aubette bracht hij ook voor het eerst zijn ideeën over het Elementarisme tot uitdrukking. “Deze schuine dimensie vernietigt niet alleen de vroegere middelen van rechthoekige uitdrukking [..] maar levert tevens een nieuwe optiek en fonetiek.”Theo van Doesburg. L’Elémentarisme et son origine. In: De Stijl 1921-32 (1968) p. 618.  Het idee dat je de menselijke geest daadwerkelijk bevrijdt om het individu en de gemeenschap naar een hoger peil te te tillen, staat in het Elementarisme centraal.

Opengeklapte wanden

Het verworven werk is een voorlopig ontwerp voor de Ciné-dancing uit 1926. Het lijkt op het eerste gezicht een één-dimensionaal werk, maar feitelijk is het een maquette; de wanden kunnen worden opgeklapt. Alle maquettes van Van Doesburg zijn verloren gegaan, op dit werk na. Dat maakt dit object in materiële zin uniek. Het werk is bovendien kenmerkend voor de wijze van representeren van Van Doesburg. Hij excelleerde in het verbeelden van ruimte, waarbij hij geen onderscheid maakte tussen kunst en architectuur. Het ging tenslotte om de interactie met de beschouwer. De interieurmaquette, die zowel in gevouwen als in opengeklapte toestand een ruimtelijk beeld geeft, weerspiegelt Van Doesburgs beoogde synthese van schilderkunst en architectuur. Hij plaatste de bezoeker van de Ciné-dancing letterlijk ín de schilderkunst in plaats van ervoor.

Van Doesburg gebruikte deze interieurmaquette om zijn opdrachtgevers en de Van Arps te overtuigen van de ruimtelijke kwaliteit van zijn ambities. Bovendien kon hij de uitvoerende schilders instrueren aan de hand van de nummers in de kleurvlakken. Er zijn meerdere tekeningen in de Van Doesburg-collectie (in de Rijkscollectie van Het Nieuwe Instituut en in andere verzamelingen) waarin plafond (of vloer) met de wanden op één blad zijn weergegeven. Hiermee grijpt hij terug op het klassieke representatiemodel van de architect vanaf de Renaissance; met het plafond in het midden en de wanden eromheen. Vanuit dat vertrekpunt gaat Van Doesburg vervolgens het experiment aan: bijvoorbeeld door een verticale stapeling van de onderdelen van de ruimte, zoals het ontwerp voor een Universiteitshal (1923) laat zien.

Hiermee doorbreekt hij op radicale wijze de traditionele, architectonische conventies. Van Doesburg schiep een beeldende architectuur. In feite een anti-architectuur – zeker als het modernisme als uitgangspunt wordt genomen - waarin alleen de huid met de gekleurde wanden van belang is om een sfeer op te roepen, die de beoogde nieuwe mens van de avant-garde zou moeten helpen vormen.

Onderdeel van de Rijkscollectie

Als voorlopig ontwerp past de interieurmaquette naadloos in de Rijkscollectie en de collectie Van Doesburg die daar onderdeel van is. De Rijkscollectie is, anders dan vele museale collecties, juist op het ontwerpproces en de achterliggende ideeëngeschiedenis gericht. De tekeningen van de Aubette in de collectie Van Doesburg vormen een reeks van de eerste schetsen uit 1926 tot de definitieve ontwerptekeningen twee jaar later. Van Doesburg ontwierp het interieur inclusief het meubilair, de verlichting en het grafisch werk.

De reeks laat zien hoe het Wagneriaanse idee van het Gesamtkunstwerk in de 20ste eeuw transformeert tot een totaalinstallatie van de hand van één auteur, die meerdere disciplines beheerst. Wie de vlakken van de interieurmaquette naast de definitieve reeks legt ziet hoe Van Doesburg puzzelde met de posities van de diagonale vormen en de kleuren. Maar niet alleen de vormen en kleuren zijn verschillend ten opzichte van het definitieve ontwerp, ook de wijze waarop de gouacheverf is aangebracht verschilt van karakter: het heeft een meer onaffe uitstraling in vergelijking met de definitieve ontwerptekeningen.